Błąd w sztuce medycznej – odpowiedzialność cywilna i karna lekarza dentysty

Zgodnie z art. 4 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością.

Wielość definicji i podstawowe kryteria
W doktrynie przyjęto również inne definicje. Wg A. Liszewskiej „błąd w sztuce medycznej oznacza naruszenie przez lekarza (świadomego tego, że podejmuje czynność medyczną) obowiązujących go w konkretnym wypadku, wypracowanych na gruncie nauki i praktyki, reguł postępowania zawodowego wobec dóbr prawnych w postaci życia i zdrowia człowieka, które na gruncie prawa stanowi podstawę dla stwierdzenia naruszenia obowiązku ostrożności”. Z kolei L. Wachholz błąd definiował jako „nieumyślne uszkodzenie ciała lub pozbawienie życia chorego wskutek nieświadomości zasad sztuki lub zaniedbania, że błąd tylko wtedy może być uznany za karygodny, jeżeli był widoczny, jeżeli można go było uniknąć przez stosowanie zwykłych, a nie nadzwyczajnych wiadomości lub zręczności”.

W przedmiotowej materii stanowisko zajął także Sąd Najwyższy. W wyroku z 30.09.1960 r. stwierdził, iż uszkodzenia ciała, będące następstwami zabiegów leczniczych, a więc czynności zmierzających również do ochrony życia i zdrowia ludzkiego, pozbawione są cech materialnej bezprawności pod warunkiem dokonania zabiegu w sposób zgodny z powszechnie uznanymi zasadami wiedzy i sztuki lekarskiej. W orzeczeniu z 1.04.1955 r. Sąd zdefiniował błąd w sztuce lekarskiej jako czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodną z nauką medyczną w zakresie dla lekarza dostępnym. Nadto, w wyroku z 8.09.1972 r. podniesiono, iż ustalenie błędu w sztuce lekarskiej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy postępowanie lekarza w konkretnej sytuacji i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności istniejących w chwili zabiegu, a zwłaszcza tych danych, którymi wówczas dysponował lub mógł dysponować, zgodne było z wymaganiami aktualnej wiedzy i nauki medycznej oraz powszechnie przyjętej praktyki lekarskiej.

Mimo wielości definicji omawianego pojęcia, podstawowym jego kryterium jest naruszenie obowiązującej staranności. Należy w tym miejscu podkreślić, iż od lekarza wymaga się staranności podwyższonej, ponad przeciętną z uwagi nie tylko na profesjonalny charakter jego działań, ale przede wszystkim ze względu na wagę przedmiotu działalności, a więc ochronę życia i zdrowia ludzkiego.

Przyczyny błędów w sztuce medycznej
Do najczęstszych przyczyn popełniania błędów medycznych należą:
- pominięcie w ramach wywiadu lekarskiego istotnych z punktu widzenia rozpoznania choroby pytań,
- zaniechanie zlecenia odpowiednich badań specjalistycznych,
- niewłaściwa interpretacja istniejących, a nawet typowych dla danego schorzenia lub stanu pourazowego objawów,
- nieprzeprowadzenie alternatywnego postępowania zmierzającego do zweryfikowania wyników badań (o ile jest ono możliwe),
- niewykorzystanie dostępnych, a koniecznych w określonej sytuacji zdrowotnej możliwości diagnostycznych,
- nieprawidłowości w leczeniu farmakologicznym,
- podjęcie się świadczeń medycznych mimo braku stosownych kompetencji,
- bezpodstawne odroczenie przeprowadzenia zabiegu operacyjnego.

Kategorie błędów lekarskich
Biorąc pod uwagę kolejne etapy postępowania medycznego, a także w oparciu o kryterium czynności, w związku z podjęciem których dochodzi do błędu medycznego, w doktrynie oraz orzecznictwie sądowym wyróżnia się następujące kategorie błędów lekarskich: błąd diagnostyczny (błąd rozpoznania), błąd terapeutyczny (błąd w leczeniu) oraz błąd rokowania (błąd prognozy).

Błąd diagnostyczny
Błąd diagnostyczny polega na postawieniu niewłaściwej diagnozy na skutek obiektywnie sprzecznego z zasadami obowiązującymi w medycynie postępowania lekarza. Błąd ten może przybierać albo postać tzw. błędu pozytywnego, jeżeli lekarz rozpoznaje u pacjenta chorobę, podczas gdy jest on faktycznie zdrowy albo – znacznie bardziej niebezpiecznego dla pacjenta – błędu negatywnego. Błąd negatywny zachodzi wtedy, gdy lekarz w ogóle nie rozpoznaje choroby albo rozpoznaje chorobę inną niż ta, na którą pacjent faktycznie cierpi. Omawiana kategoria błędu wynika zazwyczaj z niewłaściwej interpretacji symptomów (objawów), na których oparł się lekarz, dokonując rozpoznania. Najczęściej konsekwencje błędu diagnostycznego pojawiają się dopiero na etapie stosowania terapii, chyba że błąd powoduje zaniechanie podjęcia jakichkolwiek działań leczniczych. W każdym jednak wypadku przesłanką odpowiedzialności musi być wyrządzenie szkody. Przyczyny błędnej diagnozy mogą być różne, przy czym pamiętać należy, że lekarz poniesie odpowiedzialność tylko wtedy, gdy nie dochował należytej staranności podczas czynności podjętych w celu postawienia właściwej diagnozy. Nie każde obiektywnie wadliwe rozpoznanie oznacza bowiem, że lekarz jest za nie odpowiedzialny, bo czasami wadliwa diagnoza może być wynikiem niedostatecznej wiedzy na temat danego schorzenia i bezradności medycyny, która jest dopiero na etapie wstępnych badań albo rezultatem obiektywnego braku dostępu do najnowszej aparatury diagnostycznej, czy też pomyłki w laboratorium. Należy jednak podkreślić, że pominięcie badań koniecznych dla postawienia diagnozy i możliwych w danych warunkach do przeprowadzenia należy zawsze oceniać na płaszczyźnie błędu.

Błąd terapeutyczny
Drugą kategorią jest błąd terapeutyczny. Zachodzi on wtedy, gdy została wybrana obiektywnie niewłaściwa z punktu widzenia medycznego metoda leczenia. Może mieć on charakter wtórny (wtedy, gdy jest rezultatem błędnej diagnozy) albo pierwotny (gdy diagnoza została postawiona prawidłowo, ale lekarz podjął następnie niewłaściwe decyzje terapeutyczne). Szczególną postacią błędu terapeutycznego jest tzw. błąd operacyjny, polegający na wadliwym (nieprawidłowym) przeprowadzeniu zabiegu chirurgicznego. Praktyka dowodzi, że wywołuje on stosunkowo najpoważniejsze skutki, przede wszystkim w postaci szkód nieodwracalnych.

Błąd rokowania
Kolejną z wymienionych kategorii jest błąd rokowania, czyli prognozy co do stanu zdrowia chorego. O odpowiedzialności za błąd tego rodzaju można mówić tylko wtedy, gdy prowadzi on do powstania szkody. Może to być szkoda, która powstaje np. w związku z wydaniem zaświadczenia o częściowej niezdolności do pracy, podczas gdy pacjent w ogóle nie powinien pracować albo szkoda polegająca na załamaniu psychicznym chorego wskutek przedstawienia mu błędnych informacji na temat prognozowanego stanu zdrowia, co nie pozostaje bez znaczenia dla dalszego procesu leczenia. Ten rodzaj błędu najczęściej nie jest jednak rozpatrywany oddzielnie, lecz wiąże się go z błędem diagnostycznym.

Obok opisanej klasyfikacji, można wyróżnić również błąd techniczny, który polega na niepoprawnym sposobie realizacji decyzji diagnostycznej lub terapeutycznej, np. może być on spowodowany podaniem niewłaściwego leku lub zastosowaniem nieprawidłowych metod operacyjnych.

Odpowiedzialność za popełniony błąd
Kolejną istotną kwestią jest odpowiedzialność w związku z błędem medycznym.

Odpowiedzialność cywilna
Należy podkreślić, że popełnienie błędu medycznego nie jest wystarczającym warunkiem zaistnienia po stronie lekarza odpowiedzialności cywilnej. Osoba dochodząca renty, odszkodowania lub zadośćuczynienia musi ponadto udowodnić, że:
- poniosła szkodę,
- lekarz dopuścił się wobec niej błędu w sztuce medycznej, przy czym błąd ten musi być zawiniony, tzn. lekarz musi chcieć go popełnić albo popełnić błąd wskutek niedbalstwa lub lekceważenia ciążących na nim obowiązków,
- pomiędzy szkodą a działaniem lekarza zachodzi bezpośredni, adekwatny związek przyczynowy.

Aby roszczenia poszkodowanego były prawnie uzasadnione, wszystkie wymienione warunki muszą być spełnione kumulatywnie.

Odpowiedzialność karna
W przedmiocie odpowiedzialności karnej, muszą występować łącznie następujące przesłanki:
- błąd,
- ujemne następstwa dla zdrowia lub życia pacjenta określone w przepisach prawa karnego (uszkodzenie ciała, spowodowanie śmierci),
- związek przyczynowy między błędem a ujemnymi następstwami,
- wina osoby wykonującej zabieg.

Wyjątki
Kończąc rozważania na temat błędów medycznych, należy także zaznaczyć pewne wyjątki w omawianej materii. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem polskiej judykatury i piśmiennictwa, pojęcie błędu medycznego nie obejmuje w szczególności:
- przekroczenia czasu naświetlania pacjenta promieniami rtg,
- wadliwej identyfikacji chorego, prowadzącej do wykonania zabiegu lub przeprowadzenia operacji u innego pacjenta,
- pozostawienia ciała obcego w polu operacyjnym,
- niezachowania zasad aseptyki przy dokonywaniu zabiegów i operacji (np. użycie przez personel medyczny niesterylnych igieł, innych instrumentów chirurgicznych i materiałów opatrunkowych, przystąpienie do operacji bez umycia rąk przez operatora lub dezynfekcji skóry operowanego pacjenta),
- braku technicznego przygotowania do zawodu (np. zbyt szybkie tempo dokonywania iniekcji, transfuzja krwi niewłaściwej grupy),
- odmowy lub zwłoki w udzieleniu pomocy,
- operacji zdrowego organu w miejsce chorego,
- inne przypadki związane z uchybieniami natury organizacyjnej (błędy „techniczne" lekarza i personelu medycznego, np. zamiana wyników badań diagnostycznych pacjenta, pomyłki przy wypisywaniu karty choroby, zamiana leku lub jego nieprawidłowe przyrządzenie bądź podanie, itp.).

Autorka:
Małgorzata Świeca – zastępca dyrektora oddziału lubelskiego Kancelarii Prawnej Świeca i Wspólnicy.