Wpływ nadwrażliwości zębiny na jakość życia zależną od stanu zdrowia jamy ustnej

Lekarze dentyści są od lat uczeni, jak rozpoznawać i leczyć choroby dotykające struktur jamy ustnej, a także jak je opisywać przy użyciu wskaźników stomatologicznych. Wskaźniki te stanowią ilościową metodę pomiaru, rejestracji i analizy stanu zdrowia jamy ustnej u poszczególnych osób oraz w całych grupach ludzi. Opisują one stan pacjenta lub badanej populacji względem ocenianego parametru. Chociaż są one ważne jako obiektywne mierniki stanu zdrowia, odzwierciedlają jedynie efekt procesów chorobowych. Nie pozwalają w żaden sposób wnioskować o wpływie schorzenia, szczególnie chorób dotykających jamy ustnej, na funkcjonowanie lub dobrobyt psychospołeczny chorego. Jednocześnie nie dostarczają zbyt wielu danych dotyczących wpływu choroby na codzienne życie i jego jakość.

Z tych powodów w ostatnich latach rosło zainteresowanie badaniami nad jakością życia zarówno w medycynie ogólnej, jak i w stomatologii. Jakość życia definiuje się jako indywidualne postrzeganie własnej sytuacji życiowej z uwzględnieniem kultury i systemu wartości, w jakich żyje człowiek oraz jego oczekiwań, celów i obaw. Jakość życia ma różne wymiary (np. czynniki kulturowe, integracja społeczna, status socjoekonomiczny, jakość środowiska i autonomia). Jednym z aspektów jakości życia jest zdrowie. Rzeczywisty wpływ zdrowia lub choroby na jakość życia określa się mianem jakości życia zależnej od stanu zdrowia (health-related quality of life – HRQoL). Jakość życia zależna od stanu zdrowia jamy ustnej (oral health-related quality of life – OHRQoL) stanowi tę składową HRQoL, która koncentruje się na problemach dotyczących jamy ustnej i twarzoczaszki (Ryc. 1). Idea OHRQoL ułatwia badanie wpływu choroby na całościowy stan jamy ustnej, ponieważ wskaźnik ten można wykorzystywać w szerokim spektrum różnych schorzeń. OHRQoL opisuje, w jaki sposób zdrowie jamy ustnej wpływa na zdolność funkcjonowania, stan psychiczny pacjenta, czynniki socjalne i odczuwanie bólu lub dyskomfortu. 
  embedImagecenter("Imagecenter85",85);

Jak mierzyć jakość życia zależną od stanu zdrowia jamy ustnej?
OHRQoL to wielowymiarowy miernik, którego nie można zaobserwować w sposób bezpośredni. Konieczna jest jego wizualizacja przy użyciu odpowiednich wskaźników. Aby ocenić tak złożony problem, należy zadać pacjentom odpowiednie pytania. Mogą one dotyczyć funkcji, odczuwania bólu i dyskomfortu. Niektóre pozwalają na odtworzenie samooceny i interakcji społecznych.

Do najczęściej stosowanych narzędzi oceny OHRQoL należy kwestionariusz OHIP (Oral Health Impact Profile – profil wpływu zdrowia jamy ustnej). Służy on do określenia częstości i stopnia nasilenia problemów ze strony jamy ustnej, wpływających na dobrostan czynnościowy i psychospołeczny. Narzędzie to opracowali Slade i Spencer w Australii w 1994 r. OHIP składa się z 49 stwierdzeń podzielonych na 7 teoretycznych grup określonych jako ograniczenia czynnościowe, ból, dyskomfort psychiczny, upośledzenie fizyczne, upośledzenie psychiczne, upośledzenie społeczne i kalectwo. Przykładowe pytania zawarte w kwestionariuszu OHIP to:
• Czy kiedykolwiek miałeś/miałaś problemy z wymową spowodowane przez zęby, jamę ustną lub protezy?
• Czy masz trudności z jedzeniem niektórych pokarmów ze względu na problemy związane z zębami, jamą ustną lub protezami?
• Czy masz poczucie, że pogorszył się twój zmysł smaku ze względu na problemy związane z zębami, jamą ustną lub protezami?

W odpowiedzi na każde z 49 pytań kwestionariusza OHIP respondent ma określić, jak często doświadczał danego problemu. Odpowiedzi są ułożone w skalę typu Likerta: 0 = nigdy, 1 = bardzo rzadko, 2 = czasami, 3 = dosyć często i 4 = bardzo często.

Na podstawie 49 pytań, z których każde może dać 1 z 5 wartości punktowych, oblicza się łączny wskaźnik, przyjmujący wartości od 0 do 196. Stanowi on dobre odzwierciedlenie stopnia pogorszenia jakości życia zależnej od stanu zdrowia jamy ustnej. Wynik 0 oznacza brak jakichkolwiek problemów związanych ze zdrowiem. Im wyższa wartość wskaźnika, tym bardziej upośledzona jakość życia zależna od stanu zdrowia jamy ustnej. Największe pogorszenie OHRQoL wyraża wartość 196. Określa się ją mianem problematycznego wskaźnika, który oznacza częste występowanie wszystkich problemów dotyczących jamy ustnej. Opracowano tabele standardowych wartości reprezentacyjnych dla różnych populacji, na podstawie których można porównywać i analizować wartości uzyskane u własnych pacjentów.

W celu umożliwienia oceny poziomu jakości życia zależnej od stanu zdrowia jamy ustnej w populacjach osób, które nie mówią po angielsku, opracowano wersje OHIP poddane adaptacji kulturowej, przetłumaczone na język chiński, holenderski, węgierski, włoski, japoński, portugalski, hiszpański i szwedzki. Potrzeba niemieckiego narzędzia do oceny OHRQoL porównywalnej z danymi międzynarodowymi doprowadziła do opracowania niemieckiej wersji kwestionariusza OHIP (OHIP-G), pozwalającej na ocenę jakości życia zależnej od stanu zdrowia jamy ustnej u pacjentów niemieckojęzycznych. OHIP-G zawiera 49 oryginalnych stwierdzeń z wersji anglojęzycznej oraz 4 dodatkowe pytania, które uznano za szczególnie istotne dla populacji niemieckiej. Kwestionarius OHIP-G można stosować u pacjentów w wieku co najmniej 16 lat.

Jakość życia zależna od stanu zdrowia jamy ustnej w przypadku nadwrażliwości zębiny
Nadwrażliwość zębiny stanowi powszechny problem, który jest często obserwowany w gabinetach stomatologicznych. Objawia się ostrym, krótkotrwałym bólem powstającym w obrębie odsłoniętej zębiny pod wpływem bodźców termicznych, chemicznych, dotykowych lub osmotycznych (Ryc. 2). Na podstawie stosunkowo nielicznych badań poświęconych częstości występowania nadwrażliwości zębiny można wywnioskować, że jest to problem powszechny. Częstość występowania nadwrażliwości zębiny w populacji dorosłych pacjentów z zachowanym uzębieniem wynosiła w poszczególnych badaniach 4-57%. U pacjentów z zapaleniem przyzębia odsetek ten rósł jednak aż do 60-98%. Wielu pacjentów nie oczekuje podjęcia terapii znoszącej nadwrażliwość, ponieważ nie postrzega jej jako poważnego problemu zdrowotnego. Jednak 10-25% osób odczuwa tak silny dyskomfort, że nadwrażliwość utrudnia im spożywanie pokarmów, picie (gorących i zimnych napojów), zabiegi higieniczne, a czasami nawet oddychanie. Poziom dyskomfortu zależy od indywidualnej percepcji bólu, jego tolerancji oraz czynników emocjonalnych i fizycznych. Objawy te mają duże znaczenie z punktu widzenia pacjenta i często wywierają istotny negatywny wpływ na jakość codziennego życia.

Na Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze (Niemcy) przeprowadzono badanie, mające na celu opisanie i analizę jakości życia zależnej od stanu zdrowia jamy ustnej u pacjentów z nadwrażliwością zębiny. Dane gromadzono na podstawie kwestionariusza w ramach większego badania poświęconego nie tylko nadwrażliwości zębiny, ale także innym obszarom zdrowia jamy ustnej, np. higiena jamy ustnej, działania profilaktyczne oraz nawyki i parafunkcje dotyczące jamy ustnej. Badaniem objęto 724 pacjentów (średni wiek 42,8 ± 13,0 lat), którzy zgłosili się do jednego ze 161 niemieckich gabinetów stomatologicznych z powodu nadwrażliwości zębów i wykazali dodatnią reakcję na podmuch powietrza aplikowany przez lekarza dentystę. Z badania wykluczono pacjentów z ruchomymi protezami częściowymi oraz pacjentów, którzy nie udzielili odpowiedzi na wszystkie pytania. Po wykluczeniu pozostało 656 pacjentów kwalifikujących się do objęcia analizą. Grupę tę porównano z grupą kontrolną, obejmującą 1.541 osób nie użytkujących ruchomych protez częściowych z ogólnej próby populacji niemieckiej (średni wiek 37,7 ± 13,4 roku). Jakość życia zależną od stanu zdrowia jamy ustnej oceniano przy użyciu kwestionariusza OHIP-G. Pacjenci wypełniali ankietę w gabinetach dentystycznych.

Zsumowana wartość wskaźnika OHIP-G odpowiadała wartości OHRQoL. Średnia wartość sumarycznego wskaźnika OHIP-G u pacjentów z nadwrażliwością zębów wynosiła 34,5 (± 22,6). W ogólnej populacji średnia wartość wyniosła 12,2 (± 18,4). Różnica pomiędzy średnimi, wynosząca 22,3 pkt. była znamienna statystycznie. Mediana wartości wskaźnika OHIP-G w populacji ogólnej wynosiła 5, a w grupie pacjentów była równa 30 (Ryc. 3). Średnia wartość wskaźnika OHIP-G dla 10% respondentów z najgorszymi wynikami wynosiła odpowiednio 36 (w populacji ogólnej) i 66 (w populacji pacjentów).

Różnice związane z płcią były minimalne. Średnia różnica pomiędzy kobietami i mężczyznami była znamienna statystycznie (p < 0,01), jednak z uwagi na niską wartość, wynoszącą 2,8 pkt uznano ją za nieistotną. W grupie pacjentów poważniejsze problemy związane z nadwrażliwością zębiny zgłaszały kobiety. Tymczasem w populacji ogólnej wartości OHIP były wyższe w podgrupie mężczyzn (Ryc. 4).

Wnioski
Wskaźnik jakości życia stanowi ważny miernik faktycznego znaczenia chorób, przydatny także podczas oceny skuteczności leczenia. Wpływ chorób jamy ustnej i ich leczenia na odczuwany przez pacjenta stan zdrowia jamy ustnej i jakość życia zależną od stanu zdrowia jamy ustnej jest coraz bardziej doceniany jako istotny element dobrostanu. Nadwrażliwość zębiny stanowi częstą dolegliwość, obserwowaną wśród osób dorosłych w każdym wieku. W przedstawionym badaniu pacjenci z nadwrażliwością zębów wykazywali znaczące pogorszenie jakości życia zależnej od stanu zdrowia jamy ustnej. Wynik ten może wpłynąć na nasze przeświadczenia dotyczące metod lub wręcz potrzeby leczenia pacjentów. Częstość występowania nadwrażliwości jest zbliżona do częstości obserwowania innych problemów dotyczących jamy ustnej, np. schorzeń stawów skroniowo-żuchwowych. Prezentowane badanie jest pierwszym poświęconym ocenie znaczenia nadwrażliwości przy użyciu powszechnie wykorzystywanego wskaźnika, koncentrującego się na odczuciach pacjenta. Jego celem było szersze spojrzenie na problem wpływu nadwrażliwości zębiny na ocenę własnego stanu przez pacjentów.